Unutkan mısınız? Eskisi gibi dikkat edemiyor musunuz? Peki Dikkatimiz neden dağılır? İhtiyacımız olduğu anda hatırlayamadığımız bir şeyi ne oldu da yemek yerken ya da 2 saat sonra TV izlerken hatırlarız? Nasıl oluyor da unuttuğumuz bir şey sol yumruğumuzu sıkıp hatırlamaya çalıştığımızda daha kolay hatırlanıyor? https://www.bbc.com/turkce/haberler/2013/04/130425_hafiza_bellek Bilişsel süreçlerimiz, beyin yapılarımız ve unutkanlık, dikkat gibi işlevlerimizi bilimsel olarak nasıl ölçebiliriz buna bir değinelim.
Biraz Tarih
Nöroloji ve psikolojinin birleşmesinden oluşan Nöropsikoloji, beyin-davranış ilişkisini inceleyen bilim dalı olarak tanımlanır. İlk olarak M.Ö. 460’da Hipokrat beynin akılla, hislerle ve davranışlarla ilişkili olduğunu söylemiş, beyin lezyonlarının ise davranışı etkileyebileceğini tartışmıştır. Nöropsikoloji terimi ilk olarak 1913 (William Osler) yılında kullanılsa da, nöropsikoloji bilimsel olarak emeklemeye 1949 yılında başlamıştır (O. Hebb, Davranışın Organizasyonu, The organization of behavior: A neuropsychological theory) ve son çeyrek asırda sinirbilim ve nöropsikoloji altın çağını yaşamaya başlamıştır.
Beynimize Yolculuk
Kendi kendini anlamaya çalışan tek organ olan beyin tüm bilişsel süreçlerimizi yürütür. Beynimiz beyincik ve 4 lobdan oluşur ve her lob belirli görevler üzerinde uzmanlaşmıştır. Örneğin oksipital lob beynin arka bölgesindedir ve görme mekanizmaları buradadır.
Haydi dış dünyadan beynimize birkaç yüz milisaniyelik bir yolculuğa çıkalım:
Gözümü açtım, retinama düşen ışık elektrik sinyallerine çevrildi, çaprazlandı ve ilk olarak oksipital lob V1 alanıma gitti. Işık, derinlik, renk gibi birincil anlamlandırmadan sonra V2, V3, V4 ve V5 alanlarıma da uğradı, ‘’nerede yolağı’’ üzerinden parietal loba ve ‘’ne yolağı’’ üzerinden temporal loba gitti artık sadece masanın üzerinde duran kahvemi görmüyorum. Aynı zamanda retinamdaki her şeyin rengini, ışığın nereden geldiğini, nesneler arasındaki mesafeyi, elimin izleyeceği rotayı ve kendi konumum gibi onlarca bilgiyi de biliyorum.
Peki birisi her şeyi görüp yer-yön becerileri de normalken kahvenin ne olduğunu bilemeyebilir miydi? Bu güzel küçük fincandaki bol köpüklü şeyde ne böyle? Aslında tanıdık geliyor ama hatırlayamıyorum. Muhtemelen hafıza merkezime ulaşamıyorum. Peki beynimizi (loblarımızı ve yolaklarımızı) nasıl test edeceğiz. Burada devreye beyin görüntüleme teknikleri MR, fMRI CT, PET ve Nöropsikolojik test bataryası giriyor.
Nöropsikolojik test bataryası (NPT)
İşte size onlarca internet sitesindeki 3dk'lık hafıza testlerinin kaynağı: Nöropsikolojik testler. Kabaca hangi işlevlerde ya da bölgede sorun var saptanır. Böylece bu sorunların düzeyi belli olur, örneğin ileri düzeyde bir unutkanlık mı yoksa yaşlanmayla gelen minimal düzeyde kaydedememe güçlüğü mü, NPT bunlara cevap verir. Ayrıca örneğin demans hastaları için demansın hangi türü (Alzheimer, Parkinson), sürecinin hangi aşaması (başlangıç, orta, ileri) gibi bilgileri de sağlar.
Ya da bir anda bir yakınınızda ani davranış bozuklukları mı oluştu? Öfkesi çok arttı, sanki farklı birine dönüştü? Bu durum psikotik de olabilir, demansiyel yani fiziksel bir bozukluk sebebiyle de olabilir.
Kimi unutmalar ise oldukça normaldir. Tam gözümüzün önünde gerçekleşen olayları bile dikkatimizi farklı bir konuya vermişsek göremez hale gelebiliriz. Çünkü ilişkisiz olan bilgiye odaklanmayız. Yolda size yol soran biri, siz cevabı verirken bir şekilde değişse bu değişimi anlayabilir miydiniz? https://www.youtube.com/watch?v=VkrrVozZR2c#t=01m51s 10 kişiden 9’u bu değişimin farkına varmıyor bile!
NPT nasıl olur?
Nöropsikolojik testleri genelde nöroloji ve psikiyatri servis doktorları talep ederler ama kişiler kendilerini kontrol edip kısa süreli bellek, uzun süreli bellek, çalışma belleği, dikkat, soyutlama gibi beyin fonksiyonlarının nasıl çalıştığını öğrenebilir. Örneğin unutkanlık şikayetiyle NPT yaptırdınız ve sonuçlar gösterdi ki temel bir bellek sorununuz yok ama dikkate sekonder olarak
adlandırılan depresif duygudurum içerisinde olduğunuzdan kaynaklı bir hafıza zayıflığı var. Depresyon tedavi edildiğinde unutkanlık şikayeti de ortadan kalkacak. Bu durumda önemli olan dikkatli değerlendirme yapıp doğru tanı ile doğru tedavi sureci.
Testler genelde kağıt kalem üzerinden ilerler. Elektrot ya da makineye bağlama gibi bir durum yoktur. Ortalama 90dk sürer. Görsel materyal göstererek ve çizimler yaparak tek oturumda tamamlanır. Bataryanın içerdiği testlerden kimileri aşağıda açıklanmıştır.
Nöropsikolojik Değerlendirme
1. Öktem Sözel Bellek Süreçleri Testi: Prof. Ö. Tanör tarafından geliştirilip normatif çalışmaları tamamlanan test, sözel malzemeyi öğrenme, öğrenileni bellekten geri getirme ve tanıma becerisini ölçer. Beynin temporal lobunda yer alan ve hafıza süreçlerinde önemli rol oynayan hipokampüs odaklı bir testtir.
2. Wechsler Bellek Testi: Kişisel Aktüel bilgileri, oryantasyon becerisini, basit dikkati, hikaye ve görsel belleği değerlendirir.
3. Wisconsin Kart Eşleme Testi: Karmaşık dikkat ve problem çözme becerisini, kavramsallaştırmayı, mental esnekliği, kategori oluşturmayı ve kategori değiştirebilme becerisini değerlendirir. Beynin ön lobu olan frontal bölge işlevlerine odaklanır.
4. Stroop Test: Enterferansa direnç gösterebilme becerisi ile alışılmış cevabı engelleyip istenilen cevabı verebilme becerisini değerlendirir. Özelllikle beynin sol frontal lobu ve orbitofrontal korteksi değerlendirir.
5. Benton Yüz Tanıma Testi: Karmaşık görsel algı işlevini ve inferior temporal yolak işleverini ölçer.
6. Benton Çizgi Yönünü Belirleme Testi: Karmaşık görsel algıyı ve posterior pariyetal yolak işlevlerini değerlendirir.
7. Boston Adlandırma Testi nesneleri adlandırma becerisi ve dil işlevleri, Semantik Akıcılık ve Harf Akıcılığı Testleri ile dikkati sürdürebilme işlevi, Wais İkili Benzerlikler Testi ile soyut düşünme becerisi, İz Sürme Testi ile enterferansa direnç becerisi değerlendirilir.
Yorumlar ve sorular için: y.onursen@gmail.com